Κυδωνßες, οι [τουρκ. Ayvalik (Αúβαλß Þ Αúβαλßκ)]- πüλη στα δυτικÜ παρÜλια τÞς ΜικρÜς Ασßας, απÝναντι απü τη ΛÝσβο και βορειο-ανατολικÜ απÝναντι απü τη ΜυτιλÞνη. Βρßσκεται στην επαρχßα Μπαλικεσßρ. ΚÜτοικοι 20.000 (τελευταßα εκτßμηση).

   Η ονομασßα της πüλης προÝρχεται απü την τουρκικÞ λÝξη ayva, η οποßα σημαßνει «κυδþνι». Εκτüς απü την ονομασßα «Αúβαλß», η οποßα επιλÝχθηκε ως κýρια, Þταν σε χρÞση μÝχρι τÝλους και η λüγια ελληνικÞ εκδοχÞ της «Κυδωνßαι». Η επιλογÞ μεταξý των δýο δεν Þταν Üμοιρη ιδεολογικοý περιεχομÝνου, ενþ ταυτüχρονα παρεßχε και στοιχεßα για την κοινωνικÞ ταυτüτητα του ομιλοýντος. Οι εκπρüσωποι των ανþτερων στρωμÜτων προτιμοýσαν την εκδοχÞ «Κυδωνßαι», ενþ ο üρος «Αúβαλß» χρησιμοποιοýνταν απü τα λαúκÜ στρþματα.

    Το Αúβαλß υπÞρξε μαζß με Üλλες πüλεις Ýνα απο τα πιο ιστορικÜ κÝντρα του ελληνισμοý. ΜεγÜλο εμπορικü κÝντρο, εßχε ανθρþπινη παρουσßα απο το 1500 π.Χ. Η ßδρυση του σýγχρονου οικισμοý τοποθετεßται μεταξý του 1570 και του 1580 μ.Χ. Οι πρþτοι οικιστÝς Þρθαν απü τα γειτονικÜ παρÜλια της ΛÝσβου στην προσπÜθεια να αποφýγουν τις επιδρομÝς των πειρατþν και ßδρυσαν οικισμοýς στην παραλßα, στις θÝσεις Χüνδραμμο (Καμπακοýμ) και Καμπýλη ¢κρα (Εγρß ΜποτζÜκ). ΕπειδÞ üμως και εκεß δεν Ýπαψαν οι ενοχλÞσεις των πειρατþν, μετακινÞθηκαν προς το εσωτερικü του üρμου, στη θÝση üπου βρßσκεται και σÞμερα το Αúβαλß, στο βÜθος üρμου προφυλαγμÝνου απü τα ΜοσχονÞσια. Εξελßχθηκε σε Ýνα μεγÜλης σημασßας εμπορικü κüμβο, που εξυπηρετοýσε τα πλοßα που Ýβγαιναν στο Αιγαßο. Η μεγÜλη ακμÞ του Αúβαλιοý τοποθετεßται χρονικÜ μετÜ το 1773 και αποδßδεται στα προνüμια που παραχωρÞθηκαν τüτε στους χριστιανοýς κατοßκους της πüλης απü την οθωμανικÞ διοßκηση. Ο ελληνικüς πληθυσμüς του Üσκησε μεγÜλη επιρροÞ στην ντüπια ζωÞ μÝχρι και το 1922, οπüτε το σýνολο των ΕλλÞνων Ýφυγε και στην θÝση τους Þρθαν οι Τουρκοκρητικοß, στα πλαßσια της "ανταλλαγÞς πληθυσμþν".

    Η πüλη, σýμβολο της προσφυγιÜς του 1922, σÞμερα εßναι ενα αναπτυσσüμενο αστικü κÝντρο το οποßο διατηρεß ακüμα αρκετÜ απο τα ελληνικÜ του στοιχεßα. Με 30.000 κατοßκους, εßναι το εμπορικü κÝντρο της περιοχÞς μετÜ το Αδραμýττιο. Πολλοß απü τους ηλικιωμÝνους κατοßκους της πüλης εξακολουθοýν να μιλοýν ελληνικÜ, ενþ πολλÜ μουσουλμανικÜ τεμÝνη εßναι πρþην ελληνικÝς ορθüδοξες εκκλησßες.

   Το Αúβαλß εßναι η πüλη απü την οποßα κατÜγεται ο ζωγρÜφος και συγγραφÝας Φþτης Κüντογλου.

    ΙστορικÜ στοιχεßα

— (Ιστ.). Απü τις νεþτερες πüλεις τÞς ΜικρÜς Ασßας, οι ΚυδωνιÝς ιδρýθηκαν στο τÝλος τοý 16ου Þ στις αρχÝς τοý 17ου αιþνα απü κατοßκους τÞς ΛÝσβου, οι οποßοι εγκατÝλειψαν την πατρßδα τους αναζητþντας καλýτερους üρους διαβßωσης. Εßναι Üγνωστο πüσοι Þταν οι Üποικοι, üταν δημιουργÞθηκε ο πρþτος οικισμüς· η ανÜπτυξη üμως τÞς πüλης υπÞρξε ραγδαßα και απü τα μÝσα τοý 18ου αιþνα διαδραμÜτισε σημαντικü ρüλο στην οικονομικÞ και την πνευματικÞ ζωÞ τÞς περιοχÞς. Το 1773, κατÜ την επικρατÝστερη Üποψη, ο κληρικüς ΙωÜννης ΔημητρακÝλλης, γνωστüς και ως Οικονüμος (απü το εκκλησιαστικü αξßωμα του), πÝτυχε, με τη βοÞθεια τοý δραγομÜνου τοý στüλου ΝικολÜου ΜαυρογÝνη (1770-1786), τη χορÞγηση προνομßων στην πüλη. Με τα προνüμια αυτÜ οι Κυδωνßες αναγνωρßστηκαν ως αμιγÞς χριστιανικÞ κοινüτητα, επικεφαλÞς τÞς οποßας Þταν τρεις δημογÝροντες και δýο Τοýρκοι αξιωματοýχοι, ο αγÜς Þ βοεβüδας και ο καδÞς. Το 1780 με φροντßδα τοý ΔημητρακÝλλη οικοδομÞθηκε μεγαλοπρεπÞς ναüς τÞς Παναγßας τþν Ορφανþν, που στον περßβολο του ιδρýθηκε νοσοκομεßο και βρεφοκομεßο, καθþς και κτßριο που στÝγασε την ΕλληνικÞ ΣχολÞ, με βιβλιοθÞκη αρχαßων ΕλλÞνων συγγραφÝων και Ýργων φιλοσοφικþν και θεολογικþν. Πρþτοι διδÜσκαλοι τÞς ΣχολÞς υπÞρξαν ο ιεροδιÜκονος ΕυγÝνιος, απü τα ΒουρλÜ Þ απü την Κßο της Βιθυνßας, ο Βησσαρßων απü τη Σýμη τÞς ΔωδεκανÞσου, ο Θεοδüσιος απü τα ΜουδανιÜ κ.Ü. Λßγα χρüνια αργüτερα η ΣχολÞ τοý Οικονüμου, που πÝθανε το 1792, αναδιοργανþθηκε, στεγÜστηκε σε νÝο οßκημα, πÞρε τον χαρακτÞρα ανþτερης σχολÞς και ονομÜστηκε Ακαδημßα. Στην Ακαδημßα τþν Κυδωνιþν, που υπÞρξε Ýνα απü τα αξιολογüτερα εκπαιδευτικÜ ιδρýματα, ο Βενιαμßν Λεσβßος δßδαξε φιλοσοφßα, μαθηματικÜ και φυσιογνωστικÝς επιστÞμες, μαθÞματα «καινοφανÞ» για την εποχÞ, γεγονüς που προκÜλεσε την αντßδραση εκκλησιαστικþν κýκλων και διωγμü εναντßον τοý σοφοý λογßου. Το 1811 τη διεýθυνση τÞς Ακαδημßας ανÝλαβε ο επßσης ονομαστüς λüγιος Θεüφιλος ΚαÀρης και δßδαξε þς τις αρχÝς τοý 1821, üταν, μυημÝνος στη ΦιλικÞ Εταιρεßα, εγκατÝλειψε τις Κυδωνßες για να λÜβει μÝρος στην ΕλληνικÞ ΕπανÜσταση. ΠαρÜλληλα δßδαξε και ο Γρηγüριος ΣαρÜφης, ενþ μαθητÝς της, κυρßως ¸λληνες (φοßτησαν σε αυτÞν και λßγοι Βοýλγαροι και ΡουμÜνοι), τßμησαν αργüτερα τα ελληνικÜ γρÜμματα. Το 1819 ο ΚυδωνιÜτης Κωνσταντßνος Τüμπρας, που με φροντßδα τÞς κοινüτητας εßχε εκπαιδευθεß στα τυπογραφεßα τοý Ντιντü (Didot) στο Παρßσι, ανÝλαβε τη διεýθυνση τυπογραφεßου που ιδρýθηκε στην πüλη για την εξυπηρÝτηση τþν αναγκþν τÞς ΣχολÞς.

   Οι Κυδωνßες, με Χρηστιανικü πληθυσμü 30.000 στις παραμονÝς τÞς ΕλληνικÞς ΕπανÜστασης, Ýνα απü τα σπουδαιüτερα οικονομικÜ και πολιτιστικÜ κÝντρα, το δεýτερο, μετÜ τη Σμýρνη, στη ΜικρÜ Ασßα...   ΚατÜ τον αιþνα απü την επανεγκατÜσταση þς την ΑνταλλαγÞ των Πληθυσμþν, η βιοτεχνßα και το εμπüριο παρουσßασαν ραγδαßα ανÜπτυξη, ενþ η ßδρυση ατμοκßνητων ελαιοτριβεßων και η ναυτιλιακÞ δραστηριüτητα τþν κατοßκων κατÝστησαν τις ΚυδωνιÝς κÝντρο εμπορßας λαδιοý που η ετÞσια παραγωγÞ του Ýφθανε τα 4.000.000 οκÜδες. Το ΓυμνÜσιο τÞς πüλης με την πλουσιüτατη βιβλιοθÞκη του, που ονομÜστηκε Διδüτειος προς τιμÞν τοý παρισινοý εκδοτικοý οßκου Didot, που τÞν πλοýτισε με χιλιÜδες τüμους, τα τυπογραφεßα (μετÜ το 1911), απü τα οποßα εκδßδονταν εφημερßδες και περιοδικÜ και οι πολιτιστικοß σýλλογοι δημιοýργησαν πνευματικÞ ζωÞ και ανÝβασαν το πολιτιστικü επßπεδο. Χαρακτηριστικüς εßναι ο μεγÜλος αριθμüς λογßων και ανþτερων κληρικþν που κατÜγονται απü τις ΚυδωνιÝς, γνωστüτεροι απü τους οποßους εßναι οι λογοτÝχνες Φþτης Κüντογλου, Ηλßας ΒενÝζης, ΣτρατÞς Δοýκας.

     Οι ομαδικÝς εκτοπßσεις κατοßκων στο εσωτερικü τÞς ΜικρÜς Ασßας και η φυγÞ νÝων κυρßως Κυδωνιατþν το 1917 προς τη ΛÝσβο ανÝκοψαν επß μÞνες την ανÜπτυξη της πüλης, στην οποßα οι φυγÜδες κÜτοικοι της επανÞλθαν μετÜ την ανακωχÞ τÞς 11ης Νοεμβρßου 1918.  Στις 16 ΜαÀου 1919 ο ελληνικüς στρατüς κατÝλαβε τις Κυδωνßες, σýμφωνα με το σχÝδιο τοý ελληνικοý στρατηγεßου, η υποχþρηση üμως τοý ελληνικοý στρατοý εßχε τραγικÝς συνÝπειες και για τις Κυδωνßες. Στις 29 Αυγοýστου 1922 μπÞκαν στην πüλη τα πρþτα τουρκικÜ στρατιωτικÜ τμÞματα, που ενισχýθηκαν στις 6 Σεπτεμβρßου.   Στις Κυδωνßες μετÜ την ΜικρασιατικÞ καταστροφÞ, κατÜ την ανταλλαγÞ τþν πληθυσμþν, εγκαταστÜθηκαν Τοýρκοι απü τη ΛÝσβο, την ΚρÞτη και τη Μακεδονßα.