EFES - ÅÖÅÓÏÓ (1)

 ¸φεσος (Αρχαιüτητα)

1. ΘÝση

Η ¸φεσος βρßσκεται δßπλα στο Selçuk (Σελτζοýκ) και το Kuşadası (ΚουσÜντασι), σε απüσταση 70 χλμ. νüτια της Σμýρνης, κοντÜ στις εκβολÝς του ποταμοý Καàστρου (Kuçuk Menderes). ΚατοικÞθηκε αδιÜλειπτα Ýως τις ημÝρες μας, αν και παρÞκμασε μετÜ την αραβικÞ κατÜκτηση του 654/655. Οι ανασκαφÝς στην πüλη και το παρακεßμενο Αρτεμßσιο ξεκßνησαν απü το Βρετανü Wood το 1862 και συνεχßστηκαν απü το Αυστριακü Αρχαιολογικü Ινστιτοýτο, απü το 1895 Ýως σÞμερα. Ο αρχαιολογικüς χþρος εßναι ο πλÝον πολυσýχναστος της ΜικρÜς Ασßας, με περισσüτερους απü 2.500.000 επισκÝπτες το χρüνο. ΜεγÜλο μÝρος των μνημεßων της πüλης Ýχει αναστηλωθεß, Þδη απü το 19ο αιþνα, αποτυπþνοντας κυρßως την üψη της ρωμαúκÞς πüλης.

2. Ιστορßα της ΕφÝσου

2.1. ΠροúστορικÞ περßοδος

Στην περιοχÞ της χþρας της ΕφÝσου Ýχουν βρεθεß ßχνη κατοßκησης απü τη ΝεολιθικÞ περßοδο, και κυρßως τη ΜÝση και την ¾στερη εποχÞ του Χαλκοý (2000-1200 π.Χ.). Η ¸φεσος ταυτßζεται με την πüλη Apasha, που συναντÜται στα αρχεßα των Χετταßων βασιλÝων ως πρωτεýουσα του μικρασιατικοý βασιλεßου Arzawa, στα τÝλη του 14ου αι. π.Χ. Η ακριβÞς θÝση της δεν Ýχει εντοπιστεß: μια μυκηναúκÞ ταφÞ του 14ου αι. π.Χ. ανασκÜφηκε το 1962 στους πρüποδες του λüφου του Ayasuluk, ενþ πιο πρüσφατες Ýρευνες του Μουσεßου του Selçuk στην ßδια θÝση απÝδωσαν κÜποια χÜλκινα ευρÞματα της ßδιας περιüδου.

2.2. ºδρυση της πüλης και πρþιμη ιστορßα της Σýμφωνα με το μýθο, η ¸φεσος ιδρýθηκε απü τον ¢νδροκλο, γιο του βασιλιÜ της ΑθÞνας Κüδρου, επικεφαλÞς μεικτοý πληθυσμοý Αθηναßων, Σαμßων και Αιτωλþν. Εκεß υπÞρχε Þδη εγκατÜσταση ΛελÝγων και Καρþν Þ Λυδþν, οι οποßοι λÜτρευαν τη ΜητÝρα των Θεþν. Οι Üποικοι εκδßωξαν τους αυτüχθονες απü την Üνω πüλη, αλλÜ δεν πεßραξαν üσους ζοýσαν γýρω απü το ιερü. Ταýτισαν τη θεÜ των αυτοχθüνων με την ¢ρτεμη και ßδρυσαν την πρþτη οχυρÞ θÝση, περßπου 1200 μ. (7 στÜδια) απü τη θÝση του Αρτεμισßου. H παρÜδοση τοποθετεß την ßδρυση της πüλης στο β´ μισü του 11ου αι. π.Χ., üμως μια τüσο υψηλÞ χρονολογßα δεν υποστηρßζεται απü τα αρχαιολογικÜ ευρÞματα. Ο ¢νδροκλος Þταν ο πρþτος βασιλιÜς της πüλης. ΗγÞθηκε των Ιþνων σε πüλεμο εναντßον των Καρþν και των συμμÜχων τους Σαμßων. ¼ταν οι ΚÜρες εκστρÜτευσαν εναντßον της ΠριÞνης, ο ¢νδροκλος Ýσπευσε σε βοÞθεια, αλλÜ, παρÜ τη νßκη, φονεýθηκε μαζß με πολλοýς Εφεσßους. Οι επιζþντες ΕφÝσιοι επαναστÜτησαν ενÜντια στους γιους του Ανδρüκλου, με τη βοÞθεια των Τηßων και των Καρηναßων, οι οποßοι Ýγιναν δεκτοß ως πολßτες, και Ýδωσαν το üνομÜ τους σε δýο φυλÝς. Η ¸φεσος υπÞρξε μÝλος της ΙωνικÞς ΔωδεκÜπολης, που προÝκυψε απü την Ýνωση ιωνικþν κρατþν, τα οποßα κατÝστρεψαν την πüλη Μελßη και δημιοýργησαν το Πανιþνιον. Παλιüτερες απüψεις που θÝλουν την ¸φεσο Ýδρα μιας πρþιμης συνομοσπονδßας Ιþνων και το βασιλιÜ της ΕφÝσου βασιλιÜ üλων των Ιþνων στεροýνται ιστορικÞς βÜσης.

2.3. ΑρχαúκÞ περßοδος Γýρω στο 640 π.Χ.,

η ¸φεσος και το ιερü της ¢ρτεμης υπÝστησαν την επιδρομÞ των Κιμμερßων. Ο Πυθαγüρας Ýγινε τýραννος στα τÝλη του 7ου αι. π.Χ. και ακολοýθησε πολιτικÞ κατÜ των αριστοκρατþν. Τον διαδÝχτηκε στην εξουσßα μια οικογÝνεια που αποτελοýσε κλÜδο των Βασιλιδþν και εßχε δεσμοýς με τους βασιλεßς της Λυδßας (ο ΜÝλας ο Πρεσβýτερος Þταν γαμπρüς του Γýγη (680-652 π.Χ.), ενþ ο εγγονüς του Μßλητος εßχε παντρευτεß την κüρη του Αρδýη (τÝλη 7ου αι. π.Χ.). Ο ΜÝλας ο νεüτερος πρÝπει να διαδÝχθηκε στην εξουσßα τον Πυθαγüρα, ενþ ο γιος του, ο Πßνδαρος, Þταν τýραννος, üταν ο θεßος του Κροßσος ανÞλθε στο λυδικü θρüνο το 561/560 π.Χ. Στη διαμÜχη για το λυδικü θρüνο, ο Πßνδαρος πÞρε το μÝρος του ετεροθαλοýς αδελφοý του Κροßσου, του ΠανταλÝοντος. Ο Κροßσος πολιüρκησε την πüλη, αλλÜ οι ΕφÝσιοι τη συνÝδεσαν με Ýνα σχοινß με τον Üβατο χþρο του Αρτεμισßου και γλßτωσαν. ΤελικÜ ο Πßνδαρος εξορßστηκε και η ¸φεσος συνÞψε συνθÞκη με τη Λυδßα, ενþ η πüλη μετατοπßστηκε προς το Αρτεμßσιο. Την εξουσßα ανÝλαβε ως αισυμνÞτης ο ΠασικλÞς, τον οποßο üμως δολοφüνησε ο ΜÝλας Γ´, γιος του ΠινδÜρου. Οι ΕφÝσιοι κÜλεσαν τον Αθηναßο Αρßσταρχο, ο οποßος εγκαθßδρυσε δημοκρατικü πολßτευμα και διοßκησε την πüλη επß πÝντε χρüνια. ΜετÜ την περσικÞ κατÜκτηση (546 π.Χ.), επιβλÞθηκαν τýραννοι προσκεßμενοι στους ΠÝρσες, üπως ο Αθηναγüρας και ο Κþμας. Η πüλη συμμετεßχε στις αρχικÝς επιχειρÞσεις της ΙωνικÞς ΕπανÜστασης (499-494 π.Χ.), αλλÜ σýντομα υποτÜχθηκε Το 492 π.Χ. υιοθÝτησε αυστηρÜ δημοκρατικü καθεστþς.

2.4. ΚλασικÞ περßοδος Το 465 π.Χ.

η ¸φεσος προσχþρησε στη Συμμαχßα της ΔÞλου. ΑποστÜτησε το 412 π.Χ. Το 409 π.Χ. ο Αθηναßος στρατηγüς Θρασýλλος επιχεßρησε να την καταλÜβει, χωρßς επιτυχßα, ενþ το 407 π.Χ. Ýφθασε στην πüλη ο ΣπαρτιÜτης στρατηγüς Λýσανδρος, ο οποßος Ýγινε δεκτüς με ενθουσιασμü. Ο ΣπαρτιÜτης ναýαρχος ακολοýθησε μια πολιτικÞ προσεταιρισμοý των αριστοκρατþν της ΜικρÜς Ασßας, δημιουργþντας εταιρεßες (πολιτικÝς ενþσεις) που Þταν πλÞρως αφοσιωμÝνες στο πρüσωπü του. ΣυντÝλεσε επßσης στην αýξηση των εσüδων του λιμανιοý της ΕφÝσου και στη γενικüτερη ευημερßα της πüλης ΕπανÞλθε το 405 π.Χ. και αναθÝρμανε τον πüλεμο, του οποßου η Ýκβαση Þταν ως τüτε ευνοúκÞ για την ΑθÞνα. Η ¸φεσος διατÞρησε τη φιλοσπαρτιατικÞ της στÜση και κατÜ τη διÜρκεια των πολÝμων μεταξý Σπαρτιατþν και Περσþν (399-394 π.Χ.). ΑποτÝλεσε τη βÜση των επιχειρÞσεων των Σπαρτιατþν στη ΜικρÜ Ασßα την περßοδο 392-388 π.Χ. ΜετÜ την Ανταλκßδειο ειρÞνη (387 π.Χ.) επανÞλθε στην περσικÞ κυριαρχßα. Περßπου το 370 π.Χ., η ¸φεσος ελευθερþθηκε απü Ýναν ηγÝτη των δημοκρατικþν, τον Ερüφυτο, αλλÜ καταλÞφθηκε απü το σατρÜπη της Λυδßας ΑυτοφραδÜτη. Το 336 π.Χ., üταν ο Παρμενßων εκστρÜτευσε στη ΜικρÜ Ασßα, η ¸φεσος συνταρÜχθηκε απü μια φιλομακεδονικÞ δημοκρατικÞ επανÜσταση που ανÝτρεψε τη φιλοπερσικÞ ολιγαρχßα. ¼μως η επανÜσταση απÝτυχε και λßγο αργüτερα οι ολιγαρχικοß υπü το Σýρφακα επανÞλθαν στην εξουσßα. Το καλοκαßρι του 334 π.Χ., μετÜ τη μÜχη του Γρανικοý, ο ΑλÝξανδρος εισÞλθε στην ¸φεσο. Η φρουρÜ των μισθοφüρων εßχε προηγουμÝνως διαφýγει με δýο τριÞρεις. Οι δημοκρατικοß οπαδοß των Μακεδüνων ξεκßνησαν σφαγÝς των ολιγαρχικþν οπαδþν του Ρüδιου στρατιωτικοý διοικητÞ των Περσþν, του ΜÝμνονος. Ο ΑλÝξανδρος σταμÜτησε την αιματοχυσßα, επανÝφερε το δημοκρατικü πολßτευμα, χÜρισε στην ¢ρτεμη το φüρο που πλÞρωνε η πüλη στους ΠÝρσες, διακÞρυξε το σεβασμü του στη μακραßωνη ιστορßα των πüλεων και διÝταξε την ανÜκληση των εξορßστων. Αφοý θυσßασε στην ¢ρτεμη, παρÝλασε με το στρατü του σε παρÜταξη μÜχης μÝσα στην πüλη και αποχþρησε. Το 324 π.Χ. τον Ýλεγχο της ΕφÝσου εßχε ο τýραννος Ηγησßας, üργανο της μακεδονικÞς πολιτικÞς, ο οποßος δολοφονÞθηκε απü τρßα αδÝλφια.

2.5. ΕλληνιστικÞ περßοδος

ΜετÜ το θÜνατο του ΑλεξÜνδρου η ¸φεσος βρÝθηκε για σýντομο διÜστημα υπü τον Ýλεγχο του Περδßκκα, προτοý την καταλÜβει, μαζß με το σýνολο της Ιωνßας και της Λυδßας, ο Αντßγονος ο Μονüφθαλμος (321/320 π.Χ.). Με τη συνθÞκη του Τριπαραδεßσου (319 π.Χ.), η περιοχÞ βρÝθηκε στα χÝρια του σατρÜπη της Λυδßας Κλεßτου (υπü τις διαταγÝς του ΑντιπÜτρου), ο οποßος εκδιþχθηκε τον επüμενο χρüνο απü τον Αντßγονο, που κατÝλαβε την ¸φεσο μαζß με τα 600 τÜλαντα του θησαυροφυλακßου της. Η πüλη Ýμεινε στα χÝρια των Αντιγονιδþν βασιλÝων Ýως το 302 π.Χ., üταν ο υπασπιστÞς του ΚασσÜνδρου, ο ΠρεπÝλαος, την κατÝλαβε πρüσκαιρα. Ο ΔημÞτριος üμως αντεπιτÝθηκε το 302 π.Χ. και η πüλη παραδüθηκε αμÝσως. ΜετÜ τη μÜχη της Ιψοý (καλοκαßρι του 301 π.Χ.), ο ΔημÞτριος αναδιπλþθηκε στην ¸φεσο. Η πüλη διεξÞγαγε Ýναν τριετÞ αιματηρü πüλεμο με τον τýραννο της ΠριÞνης ΙÝρωνα, Ýμπιστο του ΛυσιμÜχου, αλλÜ οδηγÞθηκε σε χρεωκοπßα. Το 294 π.Χ., η ¸φεσος περιÞλθε στην εξουσßα του ΛυσιμÜχου. Αυτüς αποφÜσισε να δημιουργÞσει μια μεγÜλη πüλη κοντÜ στην παλιüτερη, η οποßα ονομÜστηκε Αρσινüη, προς τιμÞν της συζýγου του. Για το σκοπü αυτü συνενþθηκαν και οι κÜτοικοι της Κολοφþνος, των ΦυγÝλων και της ΛεβÝδου. ΠαρÜ τον κατÜ διαταγÞν χαρακτÞρα της και την αντßδραση των κατοßκων των συνοικιζüμενων πüλεων, η μεταφορÜ εßχε ευεργετικÞ επßδραση για την ανÜπτυξη της πüλης. ΜετÜ το θÜνατο του ΛυσιμÜχου (281 π.Χ.), η ¸φεσος παρÝμεινε ελεýθερη. Σε σýντομο üμως χρονικü διÜστημα, μαζß με Üλλες παρÜλιες μικρασιατικÝς θÝσεις, πÝρασε υπü τον Ýλεγχο των Λαγιδþν. Το 261-260 π.Χ., εγκαταστÜθηκε στην ¸φεσο και τη Μßλητο ο ομþνυμος γιος και διÜδοχος του Πτολεμαßου Β´, αντιβασιλÝας του στη ΜικρÜ Ασßα και συμβασιλÝας απü το 267 π.Χ. Με τη βοÞθεια ενüς ΤιμÜρχου, τυρÜννου της ΜιλÞτου, ο Πτολεμαßος επαναστÜτησε ενÜντια στον πατÝρα του. Στην ßδια συγκυρßα εντÜσσεται μÜλλον και η νßκη του ροδιακοý στüλου επß των Πτολεμαßων στην ¸φεσο. Η πüλη πÝρασε υπü το σελευκιδικü Ýλεγχο και Þταν Ýδρα του Αντιüχου Β´ στη ΜικρÜ Ασßα. ΜετÜ το γÜμο του Αντιüχου Β´ με τη Βερενßκη, την κüρη του Πτολεμαßου Β´ (252 π.Χ.), η προηγοýμενη σýζυγος, η Λαοδßκη εγκαταστÜθηκε στην ¸φεσο. Λßγο αργüτερα, το 246 π.Χ., πÝθανε στην πüλη ο βασιλιÜς (Αντßοχος Β´), πιθανüτατα δολοφονημÝνος. Ο θÜνατüς του οδÞγησε σε δυναστικÞ κρßση και στην εισβολÞ του Πτολεμαßου Γ´ στη ΜικρÜ Ασßα. Η ¸φεσος πÝρασε εκ νÝου στη λαγιδικÞ εξουσßα, üπου και παρÝμεινε Ýως το 197 π.Χ. Το 197 π.Χ., η πüλη καταλÞφθηκε απü τον Αντßοχο Γ´ και αποτÝλεσε τη σημαντικüτερη βÜση του στο Αιγαßο. Εκεß κατÝφθασε ο Αννßβας (195 π.Χ.) πριν απü τον επικεßμενο αποτυχημÝνο πüλεμο του Αντιüχου με τους Ρωμαßους. Το 189 π.Χ., μετÜ την Þττα του στη μÜχη της Μαγνησßας του Σιπýλου, ο Αντßοχος εκκÝνωσε τη ΜικρÜ Ασßα. Η ¸φεσος και οι ΤρÜλλεις δüθηκαν στον ΕυμÝνη Β´, πιστü σýμμαχο της Ρþμης. Η ¸φεσος αναγορεýθηκε σε δεýτερη πüλη του βασιλεßου, μετÜ την ΠÝργαμο. Ο ¢τταλος Γ´ κληροδüτησε με τη διαθÞκη του το βασßλειü του στο λαü των Ρωμαßων, ενþ η ¸φεσος αφÝθηκε ελεýθερη. Η επανÜσταση του Αριστονßκου (133-129 π.Χ.) που ακολοýθησε αποτÝλεσε για την ¸φεσο την ευκαιρßα να δεßξει τη σημασßα της ως νÝας συμμÜχου της Ρþμης: παρÜ τις αρχικÝς Þττες των Ρωμαßων, ο στüλος της ΕφÝσου πÝτυχε αποφασιστικÞ νßκη σε βÜρος του Αριστονßκου (131 π.Χ.) και τον ανÜγκασε να εκκενþσει τα παρÜλια. Με το τÝλος της εξÝγερσης και τη δημιουργßα της επαρχßας της Ασßας η ¸φεσος παρÝμεινε ελεýθερη, μαζß με τις περισσüτερες σημαντικÝς ελληνικÝς πüλεις.

2.6. Η ¸φεσος υπü ρωμαúκÞ διοßκηση

Η ¸φεσος Ýπαιξε σημαντικü ρüλο στα γεγονüτα που διαδραματßστηκαν στην επαρχßα κατÜ τη διÜρκεια του Α´ Μιθριδατικοý πολÝμου (90-86 π.Χ.). Η εισβολÞ του βασιλιÜ του Πüντου ΜιθριδÜτη ΣΤ´ στην επαρχßα της Ασßας ξεσÞκωσε Ýναν Üνευ προηγουμÝνου ενθουσιασμü, εκπηγÜζοντα απü το μßσος ενÜντια στους Ρωμαßους. Οι ΕφÝσιοι πρωτοστÜτησαν στις αντιρωμαúκÝς εκδηλþσεις: πρþτοι αυτοß γκρÝμισαν τα ρωμαúκÜ αγÜλματα στην πüλη τους και ασμÝνως συμμετεßχαν στη σφαγÞ των 80.000 ανδρþν, γυναικþν και παιδιþν απü την Ιταλßα (88 π.Χ.), σýμφωνα με τη διαταγÞ που εξÝδωσε ο ßδιος ο βασιλιÜς κατÜ τη διÜρκεια της παραμονÞς του στην πüλη. Ο ΜιθριδÜτης ανταπÝδωσε αυξÜνοντας την Ýκταση της επικρÜτειας της ασυλßας του Αρτεμισßου της ΕφÝσου. Η σκληρÞ üμως συμπεριφορÜ του βασιλιÜ του Πüντου απÝναντι στους Χßους, τους οποßους εξüρισε στη Μαýρη ΘÜλασσα, και ο διορισμüς ενüς βßαιου στρατιωτικοý διοικητÞ στην ¸φεσο, του Φιλοποßμενος απü τη Στρατονßκεια, πατÝρα της τελευταßας συζýγου του, της Μονßμης, οδÞγησαν την πüλη σε εξÝγερση. Οι ΕφÝσιοι πολιüρκησαν την ποντιακÞ φρουρÜ, φυλÜκισαν και εκτÝλεσαν το διοικητÞ της Ζηνüβιο και κÜλεσαν και τους υπüλοιπους ¸λληνες να τους ακολουθÞσουν στον «πüλεμο υπÝρ της Ρþμης και της κοινÞς ελευθερßας». Η αλλαγÞ αυτÞ πÜντως δεν Ýσωσε την πüλη απü τις τρομερÝς επιπτþσεις του διακανονισμοý του Σýλλα: ο Ρωμαßος στρατηγüς συγκÜλεσε συνÝδριο στην ¸φεσο üπου επÝβαλε νÝα διοργÜνωση της επαρχßας. Η ¸φεσος στερÞθηκε την ελευθερßα της (84 π.Χ.) και κλÞθηκε, μαζß με üσες πüλεις δεν αντιστÜθηκαν στο ΜιθριδÜτη, να πληρþσει υψηλÝς πολεμικÝς επανορθþσεις. Την ßδια περßπου περßοδο η ¸φεσος Ýπεσε θýμα πειρατικþν επιδρομþν. ΤουλÜχιστον απü το 75 π.Χ., η ¸φεσος αποτÝλεσε Ýδρα δικαστικÞς διοßκησης (conventus). Το 57 π.Χ. βρÞκε Üσυλο στην πüλη ο Πτολεμαßος ΙΒ´, περιμÝνοντας βοÞθεια απü κÜποιο Ρωμαßο στρατηγü που θα του Ýδινε πßσω το θρüνο τον οποßο του εßχε στερÞσει η εξÝγερση του λαοý της ΑλεξÜνδρειας. Η πüλη βρÝθηκε ξανÜ στο προσκÞνιο κατÜ τη διÜρκεια των εμφυλßων πολÝμων. Το 49 π.Χ., ο πεθερüς του ΠομπÞιου, ο ΜÝτελλος Σκιπßων, προσπÜθησε να αρπÜξει το θησαυρü του ιεροý της ΑρτÝμιδος, αλλÜ απÝτυχε. ΚατÜσχεσε πÜντως τα χρÞματα που διαχειρßζονταν οι δημοσιþνες της ΕφÝσου. Την επüμενη χρονιÜ (48 π.Χ.) αποβιβÜστηκε εκεß ο Καßσαρας, δÝχτηκε τους αντιπροσþπους των Ιþνων, των ΑιολÝων και των πüλεων της Ασßας και επιχεßρησε την αναδιοργÜνωση της επαρχßας, προτεßνοντας Ýνα νÝο φορολογικü σýστημα, ιδιαßτερα ευνοúκü για τις πüλεις. Το 43 π.Χ., οι δολοφüνοι του Καßσαρα, ο Βροýτος και ο ΚÜσσιος, εξανÜγκασαν τις πüλεις της Ασßας να τους παραδþσουν φüρο 10 ετþν. Το 41 π.Χ., Þταν η σειρÜ του Αντωνßου να εισÝλθει στην πüλη ως ΝÝος Διüνυσος, κατÜ τη διÜρκεια μιας βακχικÞς τελετÞς. ΣυγκÝντρωσε τους ¸λληνες στην πüλη και απαßτησε να του δþσουν φüρο 2 ετþν. Ο Αντþνιος επÝστρεψε, με την ΚλεοπÜτρα αυτÞ τη φορÜ, το 33 π.Χ.

2.7. Η ¸φεσος κατÜ τη ΡωμαúκÞ ΑυτοκρατορικÞ περßοδο

Υπü την ιουλιοκλαυδιανÞ και τη φλαβιανÞ δυναστεßα, η ¸φεσος αναδεßχθηκε τρßτη σε σημασßα πüλη στην αυτοκρατορßα (μετÜ τη Ρþμη και την ΑλεξÜνδρεια). ΑποτÝλεσε απü το 29 π.Χ. την Ýδρα του ανθυπÜτου, διοικητÞ της επαρχßας της Ασßας, αντικαθιστþντας την ΠÝργαμο. Ο Αýγουστος, αν και ελÜττωσε την επικρÜτεια της ασυλßας του ιεροý της ΑρτÝμιδος και επÝτρεψε και τη μεταφορÜ της Ýνωσης των Κουρητþν απü το Αρτεμßσιο στο Πρυτανεßο στην Üνω πüλη, αýξησε τις προσüδους του προσαρτþντας σε αυτü διÜφορες γαßες στα ΒΑ της πüλης, στην κοιλÜδα του Καàστρου. ΕγκαινιÜστηκε Ýτσι μια μακρÜ περßοδος ειρÞνης και ευημερßας, που διακüπηκε μüνο απü τις καταστροφÝς που προÞλθαν απü σεισμοýς, του 17 μ.Χ., κυρßως üμως του 23 και του 29. ΣποραδικÝς εßναι οι αναφορÝς στην πüλη κατÜ τη μακρÜ αυτÞ περßοδο ειρÞνης των πρþτων αιþνων της αυτοκρατορßας: στις 18 Σεπτεμβρßου του 96 ο Απολλþνιος ο Τυανεýς προÝβλεψε, üντας στην ¸φεσο, τη συνωμοσßα που Ýθεσε τÝλος στην αρχÞ του Δομιτιανοý (81-96). Στο απüγειο της ακμÞς της, στις αρχÝς του 2ου αιþνα, η πüλη εßχε 200.000 κατοßκους. Την εποχÞ αυτÞ αποκαλεßται συχνÜ σε επιγραφÝς «πρþτη και μεγßστη μητρüπολις της Ασßας». Το 113/114 ο Τραúανüς και τα Ýτη 124 και 129/130 ο Αδριανüς επισκÝφθηκαν την πüλη. Ο αυτοκρÜτορας Λοýκιος ΒÞρος (161-169) φιλοξενÞθηκε απü το ΓÜιο ΒÞδιο απü το 162 Ýως το 164, καθοδüν προς τη χþρα των ΠÜρθων. ΚατÜ την επιστροφÞ του (166-167) Ýγινε δεκτüς απü το σοφιστÞ Tßτο ΦλÜβιο Δαμιανü. Τα στρατεýματα üμως μετÝδωσαν στους κατοßκους της πüλης θανατηφüρα επιδημßα. Ο 3ος αιþνας αποτελεß περßοδο παρακμÞς: το τελικü πλÞγμα στον πλοýτο της πüλης Þταν ο καταστροφικüς σεισμüς του 262, τον οποßο ακολοýθησε η επιδρομÞ των Γüτθων, που λεηλÜτησαν το Αρτεμßσιο. ΠαρÜ τις μεμονωμÝνες προσπÜθειες αυτοκρατüρων üπως ο Διοκλητιανüς (284-305), ο ΚωνστÜντιος Β´ και ο Κþνστας, η πüλη ανÝκαμψε μüλις στα τÝλη του 4ου αιþνα, üταν ο Θεοδüσιος ο ΜÝγας ανÝλαβε ευρý πρüγραμμα ανοικοδüμησης.

3. Θεσμοß

Το πρþιμο πολßτευμα της πüλης Þταν η βασιλεßα. ΜÜλιστα αναφÝρεται üτι η ¸φεσος Þταν η Ýδρα του βασιλιÜ της Ιωνßας. Αργüτερα, το γÝνος των Βασιλιδþν, απογüνων του Ανδρüκλου, αναφÝρεται üτι ασκοýσε συνολικÜ την αρχÞ. ΚατÜ τη ΡωμαúκÞ περßοδο, τα μÝλη του διατηροýσαν μια σειρÜ τιμητικÜ προνüμια. ¾στερες πηγÝς üμως κÜνουν λüγο για Ýνα «βασιλιÜ», τßτλο που κληρονüμησε και ο φιλüσοφος ΗρÜκλειτος, αλλÜ τον απαρνÞθηκε προς üφελος του αδελφοý του. Η «αρχÞ των Βασιλιδþν» Þταν μια κληρονομικÞ ολιγαρχßα, Ýνα απü τα μÝλη της οποßας ασκοýσε τα ετÞσια καθÞκοντα του βασιλιÜ. Ο βασιλιÜς της ΕφÝσου αναφÝρεται και σε επιγραφÝς της περιüδου του Αυγοýστου, αλλÜ σßγουρα πρüκειται για κÜποιον αξιωματοýχο. Οι λεξικογραφικÝς πηγÝς διασþζουν δýο ακüμη τßτλους συνþνυμους του βασιλικοý εσσÞν και πÜλμυς. ¸πειτα απü μακρÜ περßοδο αστÜθειας η κατÜσταση στην ¸φεσο σταθεροποιÞθηκε, χÜρη στο δημοκρατικü πολßτευμα που εγκαθιδρýθηκε το 492 π.Χ. Ο επþνυμος Üρχων ονομÜστηκε πρýτανης. Η συνÝλευση του λαοý, μαρτυρεßται κυρßως σε ψηφßσματα του 4ου αι. π.Χ. Η βουλÞ εßχε προβουλευτικÝς εξουσßες. ¢λλοι αξιωματοýχοι Þταν οι πρüεδροι, επιφορτισμÝνοι με το καθÞκον να κατανÝμουν τους νÝους πολßτες σε φυλÝς και χιλιαστýες, οι εσσÞνες, οι αγωνοθÝτες, οι νεωποßαι. ΒÜση του πολιτεýματος Þταν ο χωρισμüς των κατοßκων της ΕφÝσου σε πÝντε φυλÝς (ΕφεσÝων, Τηßων, Καρηναßων, Ευωνýμων, Βεμβιναßων), με υποδιαιρÝσεις των πολιτþν σε χιλιαστýες (χιλιÜδες). Μαρτυροýνται περßπου 50 χιλιαστýες, που αναλογοýν στις πÝντε αρχικÝς φυλÝς και στις τρεις που δημιουργÞθηκαν κατÜ τη ΡωμαúκÞ περßοδο (ΣεβαστÞ, ΑδριανÞ και ΑντωνεινιανÞ). Στην ΕλληνιστικÞ και ΡωμαúκÞ περßοδο, η ¸φεσος Ýχει κυρßως αριστοκρατικü πολßτευμα. Στα σþματα της βουλÞς και της εκκλησßας του δÞμου προστÝθηκε η γερουσßα, με θρησκευτικÝς κυρßως αρμοδιüτητες, σχετιζüμενες ως επß το πλεßστον με τα οικονομικÜ του Αρτεμισßου. Το σþμα εßχε πÜνω απü 300 μÝλη στις αρχÝς του 2ου αιþνα, στην πλειονüτητÜ τους εýπορους πολßτες, που διακρßνονταν για τις ευεργεσßες τους προς την πüλη, ενþ την ßδια περßοδο ο αριθμüς των βουλευτþν Ýφθασε τους 450. Η βουλÞ και η εκκλησßα του δÞμου, παρüτι κατÜ τη ΡωμαúκÞ περßοδο στεροýνταν ουσιαστικþν αρμοδιοτÞτων για τη χÜραξη εξωτερικÞς πολιτικÞς, εντοýτοις λαμβÜνουν υπεýθυνες αποφÜσεις σε σχÝση με κρßσιμα ζητÞματα, üπως η διαχεßριση των δημüσιων γαιþν, η επιλογÞ των οικοδομÞσιμων χþρων και η διατÞρηση του συστÞματος οδοποιßας και της προμÞθειας σε νερü και σιτηρÜ. Ο θεσμüς του πρýτανη Ýχασε τη σημασßα του μετÜ το 17/18, üταν αποδüθηκε διÜ βßου σε Ýναν απελεýθερο του Αυγοýστου.