EFES- EÖÅÓÏÓ (2)

 ΕΦΕΣΟΣ (2)

     Οικονομßα και νομισματικÞ  κυκλοφορßα

Λüγω της ακτινοβολßας του Αρτεμισßου και των σχÝσεων με το λυδικü βασßλειο και αργüτερα με την αχαιμενιδικÞ διοßκηση, η πüλη γνþρισε μεγÜλη ευημερßα. Εßναι η πρþτη ελληνικÞ πüλη που Ýκοψε νüμισμα, στατÞρες απü Þλεκτρο, στα τÝλη του 7ου αι. π.Χ. ΚατÜ τη διÜρκεια του πρþιμου 6ου αι. π.Χ., ακολουθþντας πÜντα το φοινικικü κανüνα, εκδüθηκε νüμισμα με την εικüνα της προτομÞς ενüς ελαφιοý στον εμπροσθüτυπο και Ýκτυπο οπισθüτυπο. Επß Κροßσου (561-546 π.Χ.) εγκαινιÜστηκε η σειρÜ των αργυρþν νομισμÜτων (δραχμþν και διδρÜχμων) στο φοινικικü κανüνα, με τη μÝλισσα στον εμπροσθüτυπο και το Ýκτυπο τετρÜγωνο στον οπισθüτυπο, η κυκλοφορßα της οποßας διÞρκεσε Ýως την ΙωνικÞ ΕπανÜσταση (500-494 π.Χ.). ΚατÜ τον 5ο αι. π.Χ. η ÝνταξÞ της στην ΑθηναúκÞ Συμμαχßα την οδÞγησε σε οικονομικÞ παρακμÞ. Η πüλη μÜλλον δεν Ýκοψε καθüλου νüμισμα. ΚατÜ τη διÜρκεια του Ιωνικοý πολÝμου, υιοθÝτησε το ροδιακü σταθμητικü κανüνα (τετρÜδραχμο 11,7 γραμμ.) και Ýκοψε νüμισμα με τους παλιüτερους τýπους, αλλÜ και την προσθÞκη του ονüματος του υπευθýνου για τις κοπÝς αξιωματοýχου. Για τον 4ο αι. π.Χ. υπÜρχουν λßγα στοιχεßα που αφοροýν την οικονομικÞ ζωÞ της πüλης. Η Üρνηση των Εφεσßων να δεχθοýν απü τον ΑλÝξανδρο να ανοικοδομÞσει το Αρτεμßσιο μαρτυρÜ πßστη στην ευρωστßα των οικονομικþν της πüλης. Η ¸φεσος εßναι απü τις λßγες πüλεις της Ασßας που διατηρεß αδιÜλειπτη την ισχý της νομισματοκοπßας της, με τη σειρÜ των αργυρþν τετραδρÜχμων ροδιακοý κανüνα, üπου παρουσιÜζεται στον εμπροσθüτυπο η μÝλισσα με τα γρÜμματα ΕΦ και στον οπισθüτυπο η προτομÞ ελαφιοý που ξεπηδÜ απü φοινικüδενδρο. Στην Πρþιμη ΕλληνιστικÞ περßοδο, η πüλη υιοθÝτησε και τους τýπους των ελληνιστικþν βασιλÝων, κüβοντας «ΑλεξÜνδρους» και νομßσματα στους τýπους του Δημητρßου του ΠολιορκητÞ και αργüτερα του ΛυσιμÜχου, υιοθετþντας πλÝον τον αττικü σταθμητικü κανüνα. ΠαρÜ τα διÜφορα ευεργετÞματα που δÝχθηκε απü τον Αντßγονο και το ΔημÞτριο, καταστρÜφηκε οικονομικÜ κατÜ τη διÜρκεια του πολÝμου με την ΠριÞνη (300-297 π.Χ.). Η ανÜκαμψη Þρθε με την επανßδρυσÞ της απü το Λυσßμαχο. ΠαρÜ την πολιτικÞ αστÜθεια τον 3ο αι. π.Χ. και τη συνεχÞ εναλλαγÞ κατακτητþν, αποτÝλεσε σταθερÜ σημαντικü διαμετακομιστικü κÝντρο αγαθþν που διεκπεραιþνονταν απü τη Συρßα προς τη Δýση με καραβÜνια. Για την προμÞθεια σιτηρþν εξαρτιüταν απü τη Ρüδο, συμμετÝχοντας Ýτσι σε Ýνα διεθνÝς δßκτυο ανταλλαγþν. Αρχßζει να κüβει χÜλκινα νομßσματα, με τους παραδοσιακοýς τýπους και την προσθÞκη της προτομÞς της ΑρτÝμιδος, κατÜ τα ελληνικÜ πρüτυπα. Εξßσου σημαντικÞ φαßνεται πως Þταν η δραστηριüτητα των τραπεζιτþν του ιερατεßου του Αρτεμισßου της ΕφÝσου. Στο 2ο αι. π.Χ., üταν η ¸φεσος ανÞκε κατÜ κýριο λüγο στο περγαμηνü βασßλειο μετατρÜπηκε σε κýριο λιμÜνι των Ατταλιδþν, αντικαθιστþντας την Ελαßα. Απü το 188 π.Χ. περßπου, η ¸φεσος αποτÝλεσε Ýνα απü τα σημαντικüτερα νομισματικÜ εργαστÞρια για την παραγωγÞ κιστοφορικþν νομισμÜτων. Το γεγονüς αυτü üμως δεν οδÞγησε στην εγκατÜλειψη του παλιüτερου αργυροý νομßσματος, των δραχμþν στον αττικü σταθμητικü κανüνα, που Ýκοβε η πüλη απü το 202 π.Χ. περßπου (4 γραμμ.). Στον εμπροσθüτυπο εμφανßζεται η μÝλισσα της ¢ρτεμης, πλαισιωμÝνη απü μια σειρÜ στιγμÝς, και με την επιγραφÞ ΕΦ, ενþ στον οπισθüτυπο απεικονßζεται το ελÜφι μπροστÜ σε Ýνα φοινικüδενδρο. Το νüμισμα αυτü φαßνεται πþς Ýπαψε να εκδßδεται γýρω στο 170 π.Χ. Το 134/133 π.Χ. η ¸φεσος, ως ελεýθερη πüλη, εγκαινßασε Ýνα κιστοφορικü νüμισμα üπου παρουσιÜζεται μια νÝα εποχÞ, που σημαδεýεται απü την απüκτηση της ελευθερßας της πüλης. Το νüμισμα αυτü διÞρκεσε Ýως το 49/48 π.Χ., üταν υιοθετÞθηκε μια νÝα εποχÞ, αυτÞ της νßκης του Καßσαρα επß του ΠομπÞιου. Απü το 58 π.Χ. στα κιστοφορικÜ αυτÜ νομßσματα της πüλης εμφανßστηκαν τα ονüματα των ανθυπÜτων της Ασßας. Με την ßδρυση της επαρχßας της Ασßας, οι πρüσοδοι του ιεροý της ΑρτÝμιδος προσÝλκυσαν το ενδιαφÝρον των Ρωμαßων φοροεισπρακτüρων (publicani), οι οποßοι διεκδßκησαν τα Ýσοδα απü τις ιερÝς λßμνες που περιÝβαλλαν τον ΚÜυστρο ποταμü. Η πüλη της ΕφÝσου Ýστειλε στη σýγκλητο, η οποßα διαιτÞτευσε της διαφορÜς, τον περßφημο γεωγρÜφο Αρτεμßδωρο (104 π.Χ.), ο οποßος κατüρθωσε να διαφυλÜξει την περιοχÞ για λογαριασμü του ιεροý και των ιερÝων της. Την ßδια περßοδο εγκαταστÜθηκαν στην πüλη και οι πρþτοι Ρωμαßοι Ýμποροι, προερχüμενοι απü τη ΔÞλο. Η ¸φεσος τους χρüνους αυτοýς Þταν το κυριüτερο λιμÜνι της Ασßας και Ýνας απü τους σημαντικüτερους τελωνειακοýς σταθμοýς. Εκεß συγκεντρþνονταν εμπορεýματα απü και προς τη ΜικρÜ Ασßα και εκεß εγκαταστÜθηκαν σημαντικοß εμπορικοß οßκοι. Η ¸φεσος συνιστοýσε σημαντικÞ αγορÜ δοýλων, ενþ στην επικρÜτειÜ της τοποθετεßται και η ýπαρξη εργαστηρßων της ΑνατολικÞς Sigillata B, Þδη απü το 100 π.Χ., καθþς και λυχναριþν. ΟρισμÝνα απü τα προúüντα αυτÜ εξÜγονται και στην ΑλεξÜνδρεια. Η περßοδος των Μιθριδατικþν πολÝμων σημαδεýτηκε απü την Ýκδοση χρυσοý νομßσματος με την προτομÞ της ΑρτÝμιδος στον εμπροσθüτυπο και το λατρευτικü Üγαλμα της θεÜς στον οπισθüτυπο, συνοδευüμενο απü τα σýμβολα της πüλης (ελÜφι και μÝλισσα). Ο 1ος αι. π.Χ. Þταν Ýνα διÜστημα ιδιαßτερων δυσκολιþν για την πüλη, üχι μüνο λüγω των βαρýτατων αποζημιþσεων που κατÝβαλλε στους Ρωμαßους, αλλÜ και λüγω της επαχθοýς φορολογßας που επÝβαλλαν οι λογÞς λογÞς Ρωμαßοι στρατηλÜτες. Η επικρÜτηση του Αυγοýστου και η ανÜδειξη της ΕφÝσου σε πρωτεýουσα της Ασßας, το 29 π.Χ., υπÞρξαν πολý επωφελεßς για την εξÝλιξÞ της. Ο Αýγουστος επÝτρεψε στην ¸φεσο και στην ΠÝργαμο να προχωρÞσουν στην κοπÞ χρυσþν νομισμÜτων, σε μια προσπÜθεια αναζωογüνησης της οικονομßας της επαρχßας, που εßχε καταστραφεß Ýπειτα απü Ýναν αιþνα πολÝμων και ταραχþν. Η ¸φεσος Ýκοψε επßσης κιστοφορικÜ νομßσματα, αλλÜ και χÜλκινους σηστερτßους. Τα πρωιμüτερα νομßσματα της σειρÜς φÝρουν τα ονüματα των αξιωματοýχων που επÝβλεπαν το νομισματοκοπεßο της πüλης (Γραμματεýς, Αρχιερεýς, Αρχιερεýς Γραμματεýς, Επßσκοπος). Η πüλη εßχε προχωρÞσει στην αγοραπωλησßα των θÝσεων των ιερÝων, απü την οποßα αντλοýσε σημαντικÜ οικονομικÜ οφÝλη, Ýως το 44, üταν η διαδικασßα αυτÞ καταργÞθηκε με διÜταγμα του ανθυπÜτου Paullus Fabius Persicus. Στο β´ μισü του 1ου αιþνα, και κυρßως κατÜ τη διÜρκεια της βασιλεßας του Δομιτιανοý και του Τραúανοý, η ¸φεσος Ýφθασε στη μÝγιστη ανÜπτυξÞ της. Οι εýποροι πολßτες συναγωνßζονταν σε ευεργεσßες, ενþ οι πιο ταλαντοýχοι απü αυτοýς ανÞλθαν στη συγκλητικÞ τÜξη. Πλοýσιοι συγκλητικοß και Ρωμαßοι απüμαχοι αξιωματοýχοι την επιλÝγουν για κατοικßα τους. Αξιοσημεßωτο εßναι το γεγονüς üτι στα χÜλκινα νομßσματα της πüλης δεν εμφανßζονται πλÝον ονüματα αξιωματοýχων, πλην των σποραδικþν περιπτþσεων üπου αναγρÜφεται το üνομα του ανθυπÜτου. Η πüλη Ýκοβε συστηματικÜ νομßσματα καθüλη τη διÜρκεια των τριþν πρþτων αιþνων της αυτοκρατορßας, μÝχρι και την αρχÞ του Γαλλιηνοý (262-269). Ακüμη, εμφανßστηκαν και τα κιστοφορικÜ νομßσματα των Φλαβßων αυτοκρατüρων (69-96), και ιδιαßτερα του Αδριανοý, üπου πλÝον δεσπüζει η μορφÞ του αγÜλματος της ΑρτÝμιδος Εφεσßας και οι ναοß των δýο νεωκοριþν. ΜετÜ το 262, η πüλη σταμÜτησε να κüβει νüμισμα. ¹δη απü τις αρχÝς του 2ου αιþνα, αρχßζει να γßνεται ορατÞ η ýπαρξη δυσκολιþν στο οικονομικü επßπεδο: οι αγορανüμοι αποκτοýν πλÝον σημαντικÞ εξουσßα και κýρος στην πüλη, παινευüμενοι üτι ασκοýν τßμια τα καθÞκοντÜ τους. Η τιμÞ των σιτηρþν αυξανüταν διαρκþς και σχεδüν διπλασιÜστηκε μεταξý της βασιλεßας του Τραúανοý (98-117) και του ΚαρακÜλλα (211-217) χωρßς εμφανÞ λüγο. Αρκετοß πλοýσιοι πολßτες υπερηφανεýονταν üτι πρüσφεραν στην πüλη σιτηρÜ που οι ßδιοι προμηθεýθηκαν απü την Αßγυπτο. Ο ßδιος ο αυτοκρÜτορας Αδριανüς (117-138), κατÜ τη διÜρκεια της επßσκεψÞς του στην πüλη, επÝτρεψε στους Εφεσßους να προμηθεýονται αιγυπτιακÜ σιτηρÜ, τα οποßα εκμεταλλευüταν μονοπωλιακÜ η ρωμαúκÞ διοßκηση.....

5. Θρησκεßα και λατρεßες

Η θρησκευτικÞ ζωÞ της ΕφÝσου κυριαρχεßται απü την παρουσßα της ΑρτÝμιδος Εφεσßας, χωρßς üμως αυτü να σημαßνει üτι οι υπüλοιποι θεοß των Ιþνων λεßπουν. Απü τα πρωιμüτερα ιερÜ που αναφÝρονται εßναι του Απüλλωνος Πυθßου, ενþ πιστοποιοýνται επιγραφικÜ οι λατρεßες του Δßα και του Απüλλωνος Πατρþου, της ΜητÝρας των Θεþν ΚυβÝλης Ορεßης και του Διονýσου. Απü τις γραπτÝς και τις επιγραφικÝς πηγÝς μαθαßνουμε επßσης για τη λατρεßα της ΔÞμητρας (η οποßα στη ΡωμαúκÞ περßοδο Ýχει ελευσινιακü χαρακτÞρα), της Αφροδßτης, του Ασκληπιοý, του Ηφαßστου, της Εστßας και των θεοτÞτων του πρυτανεßου, της Λητþς, της ΝÝμεσης, του Ποσειδþνα, των Αιγýπτιων θεþν (ΣÜραπις, ºσις), καθþς και των θεοτÞτων με Ýντονο τον ελληνιστικü χαρακτÞρα (Τýχη). Σε αυτοýς προστßθεται και η λατρεßα των κατþτερων θεοτÞτων και των ηρþων (Θεοß ΠÜντες, ΚÜβειροι, ΕνÝδρα, Γη Καρποφüρος, ΕκÜτη, ΗρακλÞς, Θεüς ¾ψιστος, ΠÜνας, Πλοýτος, Ομüνοια, üρος Πßον και ποταμοß ΚÜυστρος, ΜνασÝας και ΚλασÝας). ΣημαντικÞ παρÜμετρο στη θρησκευτικÞ ζωÞ της πüλης αποτελεß και η συμμετοχÞ στις θρησκευτικÝς εκδηλþσεις της ΔωδεκÜπολης των Ιþνων, οι οποßες μÜλιστα κατÜ τον 5ο αι. π.Χ. τελοýνταν στην περιφÝρεια της πüλης. Κεφαλαιþδης για τη θρησκευτικÞ ζωÞ της πüλης υπÞρξε η αυτοκρατορικÞ λατρεßα κατÜ τη ΡωμαúκÞ περßοδο. Στην προúστορßα του θεσμοý αναφÝρεται η πιθανÞ εγκαθßδρυση του Φιλßππου Β´ ως συννÜου της ¢ρτεμης (336 π.Χ.), οι τιμÝς στους ελληνιστικοýς ηγεμüνες, η λατρεßα προς τον Publius Servilius Isauricus, ανθýπατο της επαρχßας κατÜ το 46-44 π.Χ., ο οποßος εκτιμÞθηκε πολý για την επιεßκιÜ του (clementia), καθþς και οι τιμÝς προς τον Ιοýλιο Καßσαρα. Η πüλη απüκτησε ναü της Ρþμης και του Ιουλßου Καßσαρα το 6/5 π.Χ., κατüπιν αδεßας απü τον Αýγουστο. Αργüτερα, σε ανταπüδοση της βοÞθειας που πρüσφερε ο ΤιβÝριος στις πüλεις της Ασßας μετÜ το σεισμü του 17 μ.Χ., η ¸φεσος ζÞτησε την Üδεια να ιδρýσει ναü του αυτοκρÜτορα στην πüλη, πρüταση που απορρßφθηκε, επειδÞ η κýρια θεüτητα της ΕφÝσου Þταν η ¢ρτεμη ¹δη απü την εποχÞ του ΝÝρωνα η πüλη αποκαλεßται νεωκüρος της ¢ρτεμης. Η πολυπüθητη νεωκορßα, με τα προνüμια που επÝφερε, Þρθε τελικÜ επß Δομιτιανοý. Η δεýτερη νεωκορßα αποκτÞθηκε κατÜ τη διÜρκεια της επßσκεψης του Αδριανοý (129). Οι επιγραφÝς ΝΕΩΚΟΡΩΝ και ΔΙΣ ΝΕΩΚΟΡΩΝ ΑΣΙΑΣ εμφανßζονται σε νομßσματα των αρχþν του 2ου αιþνα. Αργüτερα υπÜρχουν μαρτυρßες για μια τρßτη νεωκορßα, επß ΚαρακÜλλα (211-218), η οποßα, üμως, αποδüθηκε ως τιμÞ απü τον αυτοκρÜτορα στην ¢ρτεμη, και για μια τÝταρτη νεωκορßα (σε νομßσματα της εποχÞς του ΗλιογαβÜλου), που ενδεχομÝνως αναφÝρεται στη νεωκορßα της ¢ρτεμης. Διαπιστþνεται απü πολý νωρßς η παρουσßα χριστιανþν στην πüλη. Ο Απüστολος Παýλος διÝμεινε εκεß για μεγÜλο χρονικü διÜστημα (53-55). Η διδασκαλßα του οδÞγησε σε εξÝγερση των χρυσοχüων, με επικεφαλÞς κÜποιο ΔημÞτριο, επειδÞ ο Παýλος ισχυρßστηκε üτι οι θεοß που φτιÜχτηκαν απü ανθρþπινα χÝρια, δηλαδÞ τα εßδωλα, Þταν ψεýτικοι θεοß, μια ευθεßα απειλÞ κατÜ της ΑρτÝμιδος της ΕφÝσου. Οι εξεγερθÝντες συγκεντρþθηκαν στο θÝατρο, üπου μÜταια ο εκπρüσωπος των Εβραßων της πüλης, ο ΑλÝξανδρος, προσπÜθησε να κρατÞσει αποστÜσεις απü τη διδασκαλßα του Παýλου. ΜπροστÜ στον κßνδυνο σφαγÞς των Εβραßων της πüλης, αλλÜ και των συντρüφων του Παýλου, οι ΑρχÝς ηρÝμησαν τα πλÞθη και εκτüνωσαν την κατÜσταση. ΥπÞρχαν διÜφορες ομÜδες χριστιανþν, που δεν εßχαν ιδιαßτερα αγαστÝς σχÝσεις μεταξý τους. Στην απüκρυφη χριστιανικÞ λογοτεχνßα αναφÝρεται üτι ο ΙωÜννης ο ΕυαγγελιστÞς Ýμεινε στην ¸φεσο για μεγÜλο χρονικü διÜστημα. Μαζß του λÝγεται üτι Þρθε και η Παναγßα. ¸νας δεýτερος ΙωÜννης, ο συγγραφÝας της ΑποκÜλυψης, Ýδρασε στην πüλη στα τÝλη του 1ου αιþνα και λÝγεται üτι εκεß συνÝγραψε την ΑποκÜλυψη. Την ßδια περßοδο, ο ΙγνÜτιος της Αντιοχεßας αναφÝρεται σε επιστολÞ του επß μακρüν στην Εκκλησßα της ΕφÝσου και τον επßσκοπü της ΟνÞσιμο. Ο χριστιανισμüς διαδüθηκε γρÞγορα στην πüλη, παρÜ τους διωγμοýς και τα μαρτýρια των χριστιανþν στο ειδικÜ διαμορφωμÝνο στÜδιο. Ο σεισμüς του 262 και η καταστροφÞ του Αρτεμισßου υπÞρξε σημÜδι για την αδυναμßα της θεÜς. Στον 4ο αιþνα, ο ΔημÝας υπερηφανεýεται üτι Ýδιωξε την εικüνα της δαιμονικÞς ΑρτÝμιδος απü τη θÝση που κατεßχε στην πýλη του Αδριανοý και την αντικατÝστησε με το χριστιανικü σταυρü.

6. Τοπογραφßα 6.1. Η ¸φεσος της ΓεωμετρικÞς και της Πρþιμης ΑρχαúκÞς περιüδου

Η ¸φεσος ιδρýθηκε στις εκβολÝς του ΔÝλτα του Καàστρου. Στις αρχÝς της 1ης χιλιετßας, η επιφÜνεια της θÜλασσας Þταν περßπου 2 μ. κÜτω απü τη σημερινÞ, ενþ η εκβολÞ του Καàστρου βρισκüταν σε απüσταση περßπου 10 χλμ. απü τη σημερινÞ ακτÞ και 3,5 χλμ. Β-ΒΑ του λüφου Ayasoluk. Η αρχαιüτερη εγκατÜσταση ονομαζüταν Κüρησσος. Η θÝση Ýχει ταυτιστεß απü παλιÜ με τον üρμο που σχηματßζεται ανατολικÜ του ακρωτηρßου Τραχεßα. Εκεß Ýχουν βρεθεß διÜσπαρτα üστρακα αρχαúκþν αγγεßων, ενþ σþζεται και Ýνα τμÞμα της οχýρωσης, που ενδÝχεται να ανÜγεται στα ΑρχαúκÜ χρüνια. Διατηροýνται ακüμη οι θεμελιþσεις οικιþν. Το μεγαλýτερο και σημαντικüτερο τμÞμα της αρχαúκÞς και κλασικÞς πüλης βρισκüταν πÜνω σε λüφο: οι περισσüτεροι μελετητÝς ταυτßζουν το λüφο αυτü με το üρο Πßον (Panayır Dağ), üπου εντοπßζεται η λεγüμενη ιωνικÞ ακρüπολη. Το ακρωτÞριο Τραχεßα ταυτßζεται με τη στενÞ χερσüνησο που ορßζει προς βορρÜ τον κüλπο στον οποßο δεσπüζει το üρος Πßον, μπροστÜ απü το ρωμαúκü θÝατρο. Τη συνοικßα της Σμýρνης ο ΣτρÜβων την τοποθετεß μεταξý του ακρωτηρßου της Τραχεßας και της λεγüμενης ΛεπρÞς ΑκτÞς, στους πρüποδες του üρους ΠρÝον ( Bülbül Dağ). Στο σημεßο εκεßνο, κÜτω απü την ελληνιστικÞ και ρωμαúκÞ ΑγορÜ, ανασκÜφηκε Ýνας οικισμüς, του οποßου η πρþιμη φÜση ανÜγεται στον 8ο αι. π.Χ. Το üνομα του προαστßου Ýδωσε λαβÞ για αστÞρικτες υποθÝσεις κατÜ την Αρχαιüτητα, αλλÜ πιθανüτερη εßναι η Üποψη του Langmann, σýμφωνα με την οποßα εκεß κατοικοýσαν Ýμποροι και μÝτοικοι απü τη Σμýρνη. Η θÝση αυτÞ εγκαταλεßφθηκε στις αρχÝς του 6ου αι. π.Χ., λüγω της ανüδου της στÜθμης της θÜλασσας, αν και παρÝμειναν εκεß κÜποιες βιοτεχνικÝς εγκαταστÜσεις. Μια τρßτη πρþιμη θÝση εντοπßστηκε στους πρüποδες του üρου ΠρÝον, στα νüτια της ΡωμαúκÞς ΑγορÜς, ενþ ταφÝς της ¾στερης ΑρχαúκÞς και της ΚλασικÞς περιüδου ανακαλýφθηκαν στη συνοικßα της Εμβüλου. Σýμφωνα με τον Ηρüδοτο, ο Κροßσος επιχεßρησε να μετατοπßσει την πüλη προς το Αρτεμßσιο της ΕφÝσου και προς τον αρχαßο καρικü-λυδικü οικισμü. Φαßνεται üμως üτι στην πραγματικüτητα απλþς επεκτÜθηκε σε μεγÜλο βαθμü ο οικιστικüς ιστüς προς το Αρτεμßσιο. ¸να τμÞμα του νÝου οικισμοý Ýχει εντοπιστεß Þδη απü τη δεκαετßα του 1920 απü τον J. Keil, üπου βρÝθηκαν ερεßπια και ßχνη οικιþν του 5ου αι. π.Χ. Το νεκροταφεßο της πüλης του Κροßσου ανακαλýφθηκε πρüσφατα στη ΝΑ κλιτý του Ayasoluk: οι σαρκοφÜγοι και οι ταφÝς του 5ου αι. π.Χ. βρßσκονται ακριβþς επÜνω στις καρικοý τýπου ταφÝς του 8ου αι. π.Χ., χωρßς üμως ßχνη ενδιÜμεσης χρÞσης. Τßποτε δεν εßναι γνωστü για τα γυμνÜσια, τους ναοýς και το θÝατρο της ΚλασικÞς περιüδου, πÝρα απü διÜσπαρτες αναφορÝς σε ιστορικÝς πηγÝς και απü επιγραφικÝς μαρτυρßες. Σημαντικü στοιχεßο πÜντως για τις πρþιμες λατρεßες στην πüλη εßναι το ιερü με τις επιγραφÝς στο βρÜχο, στην ανατολικÞ κλιτý του üρους Πßον, αφιερωμÝνο στο Δßα Πατρþο και τον Απüλλωνα Πατρþο, καθþς και τη ΜητÝρα Ορεßη.

6.2. Η πüλη του ΛυσιμÜχου

Οι αποθÝσεις λÜσπης που κατÝβαζε ο ΚÜυστρος και οι μικρüτεροι ποταμοß της περιοχÞς (ο Σελινοýς και ο ΜÜρνας) οδÞγησαν στην αχρÞστευση του λιμανιοý της αρχαúκÞς και κλασικÞς πüλης, ενþ η Üνοδος της στÜθμης της θÜλασσας απειλοýσε την πüλη με πλημμýρα. Ο Λυσßμαχος Ýχτισε τη νÝα πüλη κοντÜ στην ακτÞ που περιβÜλλει τις πλαγιÝς των ορÝων ΠρÝον και Πßον. Την περιÝβαλε με επιβλητικÜ τεßχη, μÞκους 9 χλμ., περßφημα Þδη κατÜ την Αρχαιüτητα, τα οποßα σþζονται σÞμερα σε εξαιρετικÞ κατÜσταση στο üρος ΠρÝον και αποτελοýν το πλÝον αξιüλογο δεßγμα αμυντικÞς αρχιτεκτονικÞς στην ελληνιστικÞ ΜικρÜ Ασßα. Απü τις πýλες της πüλης σπουδαιüτερες Þταν δýο, γνωστÝς απü Üφθονες φιλολογικÝς και επιγραφικÝς μαρτυρßες. Η κυριüτερη, η λεγüμενη ΜαγνητικÞ Πýλη, Ýχει ταυτιστεß Þδη απü το 1863. Η ελληνιστικÞ πýλη εßχε Ýναν τετρÜπλευρο πýργο σε κÜθε πλευρÜ και μßα αυλÞ, πßσω απü την οποßα ανοιγüταν η εßσοδος στην πüλη. Η κατασκευÞ πÜντως της υπÜρχουσας δομÞς ανÜγεται στην εποχÞ του Αυγοýστου. Η πορεßα του τεßχους στο üρος Πßον δεν Ýχει ακüμη καθοριστεß με ακρßβεια. Φαßνεται πως ταυτιζüταν εν μÝρει με την πορεßα του βυζαντινοý τεßχους, περνþντας στα νüτια του ρωμαúκοý θεÜτρου Þ κÜτω απü το κοßλο. Στο σημεßο εκεßνο θα πρÝπει να βρισκüταν και η Πýλη της Κορησσοý. Στο βüρειο σημεßο του üρους Πßον, πÜνω απü το λιμÜνι της Κορησσοý, Ýχουν βρεθεß τα ßχνη της ισχυρÞς οχýρωσης της ΕλληνιστικÞς περιüδου. Σþζονται μüνο τα σκαψßματα για τη θεμελßωση στο βρÜχο, καθþς οι λßθοι του τεßχους αυτοý χρησιμοποιÞθηκαν για την ανοικοδüμηση του υστερορωμαúκοý τεßχους. ΥπÞρχε Ýνα ισχυρü οχυρü στην κορυφÞ του üρους, ενþ στην ανατολικÞ κλιτý η οχýρωση ενωνüταν με την οχýρωση της κυρßως πüλης. Το λιμÜνι της ελληνιστικÞς πüλης δεν Ýχει ακüμη εντοπιστεß με ακρßβεια. Θεωρεßται πιθανüτερη η εκδοχÞ να βρισκüταν μπροστÜ ακριβþς στον κýριο αστικü ιστü της πüλης, κατÜ μÞκος της κλιτýος του üρους ΠρÝον. ΕνδεχομÝνως να υπÞρχε και Ýνα δεýτερο, πολεμικü, λιμÜνι στα νüτια του ακρωτηρßου Τραχεßα. Στην ßδια περιοχÞ, στα δυτικÜ του λüφου σþζονται τα ßχνη μιας οχýρωσης των Eλληνιστικþν χρüνων, καθþς και Ýνας μικρüς περßστυλος ναüς (διαστÜσεων 22,05 x 14,7 μ.) στο στυλοβÜτη και σηκü μÞκους 10,3 μ.), δßπλα σε Ýνα πηγÜδι που ταυτßζεται με τη θÝση ΥπÝλαιον, üπου, σýμφωνα με το μýθο, ο ¢νδροκλος σκüτωσε Ýναν αγριüχοιρο. Η πüλη οικοδομÞθηκε με βÜση το ιπποδÜμειο πολεοδομικü σýστημα. Λßγα μνημεßα εßναι σÞμερα ορατÜ και σε γενικÝς γραμμÝς η εικüνα που Ýχουμε δεν εßναι πλÞρης. Σþζονται τα ερεßπια μιας μικροý σχετικÜ μεγÝθους ΑγορÜς στην περιοχÞ üπου αργüτερα χτßστηκε η ΚÜτω ΑγορÜ, η ονομαζüμενη ΤετρÜγωνος ΑγορÜ, και συγκεκριμÝνα το δυτικü της τμÞμα. ΚÜλυπτε το μισü περßπου της ρωμαúκÞς ΚÜτω ΑγορÜς, Þταν περßπου τετρÜγωνη στην κÜτοψη και εßχε διαστÜσεις 100-110μ. Για την κατασκευÞ της ελληνιστικÞς ΑγορÜς ισοπεδþθηκε αρχικÜ η συνοικßα της Σμýρνης. Τα κτÞρια περιλÜμβαναν μια ελλιπþς διατηρημÝνη αποθÞκη με δýο σειρÝς απü 7 Þ 9 τετρÜγωνα δωμÜτια, με τα ανατολικÜ να βλÝπουν την ΑγορÜ και τα δυτικÜ μια οδü. Οι διαστÜσεις του κτηρßου Þταν 43,4 μÞκος x 11,5 μ. πλÜτος. Αργüτερα, το κτÞριο Üλλαξε üψη, με την προσθÞκη κιονοστοιχßας στην ανατολικÞ πλευρÜ (με βÜθος ßσο με το βÜθος ενüς δωματßου, δηλαδÞ 4,6 μ. περßπου), ενþ ο βüρειος και ο νüτιος τοßχος επεκτÜθηκαν. ΤÝλος, περαιτÝρω τροποποιÞσεις επÞλθαν στο κτÞριο, με την προσθÞκη κιονοστοιχßας στη βüρεια πλευρÜ, ενþ περßπου το 100 π.Χ. üλη η πλατεßα της ΑγορÜς πλαισιþθηκε απü στοÝς, αποκτþντας την τυπικÞ üψη των ελληνιστικþν αγορþν της ΜικρÜς Ασßας. Στο σημεßο üπου βρßσκεται η δυτικÞ πýλη της ΡωμαúκÞς ΑγορÜς, ανασκÜφηκαν τα ßχνη πýλης που ßσως να ταυτßζεται με την αρχικÞ, πρþιμη ελληνιστικÞ πýλη της Κορησσοý. Στην ßδια περιοχÞ εντοπßστηκαν δýο κρηναßα οικοδομÞματα της ΕλληνιστικÞς περιüδου, καθþς και οικßες του β´ μισοý του 1ου αι. π.Χ. ΥπÞρχε και δεýτερη αγορÜ, η οποßα μÜλλον εξυπηρετοýσε διοικητικοýς και θρησκευτικοýς σκοποýς. Αν και δεν Ýχει εντοπιστεß με ακρßβεια, μαρτυρÜται σε μια επιγραφÞ της περιüδου του ΛυσιμÜχου και θα πρÝπει να αναζητηθεß δυτικÜ της Τετραγþνου ΑγορÜς. ΜπροστÜ απü τις οικßες της Εμβüλου και λßγο πιο χαμηλÜ απü τη λεγüμενη στοÜ του ΑλυτÜρχου (5ος αι. μ.Χ.) διακρßνονται τα ερεßπια ενüς οκταγωνικοý ταφικοý μνημεßου, ενδεχομÝνως της Αρσινüης, της δολοφονημÝνης αδελφÞς της ΚλεοπÜτρας (41 π.Χ.), το οποßο Þταν απομßμηση του φÜρου της ΑλεξÜνδρειας. Πολυγωνικü στην κÜτοψη με κορινθιακοýς κßονες και πλοýσια διακοσμημÝνο επιστýλιο, το κτÞριο στÞριζε οκταγωνικÞ πυραμßδα, που επιστεφüταν απü σφαßρα. Ακριβþς δßπλα βρÝθηκε το Ηρþο του Ανδρüκλου. ΤÝλος, Ýνα μνημεßο του β´ μισοý του 1ου αι. π.Χ., στην Üκρη της ΙερÜς Οδοý, Þταν αφιερωμÝνο σε Ýναν εγγονü του Σýλλα, το Γ. ΜÝμμιο. Στο σημεßο üπου χτßστηκε η ΒασιλικÞ ΣτοÜ της περιüδου του Αυγοýστου, ανακαλýφθηκε μικρüτερη ελληνιστικÞ στοÜ και πιθανüτατα τα ßχνη ενüς ελληνιστικοý σταδßου. Στα μνημεßα της ΕλληνιστικÞς περιüδου συγκαταλÝγεται και η αρχικÞ μορφÞ του θεÜτρου στους πρüποδες του üρους Πßον, το οποßο θα πρÝπει να χρονολογηθεß μÜλλον στον 1ο αι. π.Χ., παρÜλληλα με την παρακεßμενη μνημειακÞ κρÞνη.

 6.3. Η πüλη του Αυγοýστου

 Ο πολεοδομικüς ιστüς της ρωμαúκÞς πüλης και ο αρχαιολογικüς χþρος διακρßνονται σε δýο τμÞματα: στην Üνω πüλη, κατÜ μÞκος του Panayir Dağ, üπου βρßσκονταν τα κυριüτερα δημüσια μνημεßα, και η οποßα ονομαζüταν Κορησσüς κατÜ τη ΡωμαúκÞ περßοδο, και στην κÜτω πüλη μπροστÜ στο λιμÜνι. Η ανοικοδüμηση της πüλης ως ενüς ιδιαßτερου εμπορικοý, θρησκευτικοý, διοικητικοý και πολιτισμικοý κÝντρου επικεντρþθηκε στο μικρü υψßπεδο μεταξý και των ορÝων Πßον και ΠρÝον, üπου χτßστηκε η λεγüμενη Δημüσια ΑγορÜ, Ýνα μεγÜλο πλακοστρωμÝνο ορθογþνιο διαστÜσεων 160 x 58 μ. Η πλατεßα ενδεχομÝνως να προûπÞρχε. Στο δυτικü τμÞμα της εßχε αναγερθεß Ýνας πρüστυλος ναüς του 1ου αι. π.Χ., που εξαιτßας της ολοσχεροýς καταστροφÞς του δεν Ýχει ταυτιστεß με ασφÜλεια. Στον Üξονα με το ναü αυτü χτßστηκε το πολυτελÝστατο Πρυτανεßο, προφανþς υπü την επßβλεψη του απελεýθερου του αυτοκρÜτορα Ιουλßου Νικηφüρου, ο οποßος εξελÝγη διÜ βßου πρýτανης της ΕφÝσου, το 18 π.Χ. Δßπλα στο Πρυτανεßο βρßσκεται το ΒουλευτÞριο Þ Ωδεßο, το οποßο στη μορφÞ που Ýχει αποκατασταθεß σÞμερα ανÞκει κυρßως στην περßοδο της βασιλεßας του Λεýκιου ΒÞρου (160-169). Εßναι Ýνας ευρýχωρος αμφιθεατρικüς χþρος, στηριγμÝνος στο πρανÝς του λüφου Panayir Dağ. Η χωρητικüτητÜ του Ýχει υπολογιστεß σε 1.400 Üτομα. Χρονολογεßται γýρω στο 150 μ.Χ. και αποδßδεται στον Παýλο ΒÞδιο Αντþνιο και στη σýζυγü του Φλαβßα ΠαπιανÞ. ΔυτικÜ του Βουλευτηρßου Þ Ωδεßου υπÞρχε Ýνα τÝμενος του Αυγοýστου και της ΑρτÝμιδος, που περιβαλüταν απü κιονοστοιχßα ιωνικοý ρυθμοý στις τρεις πλευρÝς του και περιÝκλειε Ýνα υψηλü βÜθρο πλÜτους 15 μ., στο οποßο εδραζüταν βωμüς Þ μικρüς ναüς ρωμαúκοý τýπου. Το κτÞριο υπÞρχε Þδη το 25 π.Χ., üταν ο Απολλþνιος ΠασσÜλας αφιÝρωσε Ýνα Üγαλμα του Αυγοýστου. Στην ßδια περιοχÞ ενδÝχεται να τοποθετεßται και το ελληνιστικü Þ πρþιμο ρωμαúκü γυμνÜσιο στο οποßο ο πατÝρας του Απολλωνßου, ο Ηρακλεßδης, με την ιδιüτητα του νεÜρχου, μαζß με τους νÝους Ýκανε μια αφιÝρωση στον Αýγουστο, τον κτßστη της πüλης. Στην ανατολικÞ πλευρÜ της ΑγορÜς, στηριγμÝνο στο λüφο του Pinar Dagi, βρßσκεται Ýνα μεγÜλο συγκρüτημα ρωμαúκþν λουτρþν, που παλιüτερα πιστευüταν üτι εßναι τα λουτρÜ του Βαρßου και χρονολογεßται στα μÝσα του 2ου αι. μ.Χ. Στη βüρεια πλευρÜ της ΑγορÜς, μπροστÜ απü το ναü και το τÝμενος, βρßσκεται η ΒασιλικÞ ΣτοÜ, μια μεγÜλη τρßκλιτη διþροφη στοÜ με ιωνικÝς κιονοστοιχßες, δýο εσωτερικÝς και μßα εξωτερικÞ. Πρüκειται για Ýνα απü τα εντυπωσιακüτερα κτÞρια της ΕφÝσου, το οποßο αφιÝρωσε ο C. Sextilius Pollio και η οικογÝνειÜ του το 11 μ.Χ. Ο κýριος Üξονας της πüλης, που προφανþς Þταν σε ισχý Þδη απü την ΑρχαúκÞ περßοδο, η λεγüμενη Πλατεßα, ξεκινοýσε στην ΜαγνητικÞ Πýλη, περνοýσε νüτια και δυτικÜ απü τη δημüσια ΑγορÜ και κατüπιν κατÝβαινε στην κοιλÜδα μεταξý των ορÝων Πßον και ΠρÝον, για να καταλÞξει στην ΤετρÜγωνο ΑγορÜ. Η ΤετρÜγωνος ΑγορÜ της ΕφÝσου χρονολογεßται επßσης στην περßοδο της επανßδρυσης της πüλης απü τον Αýγουστο και διαδÝχεται την αντßστοιχη ΔιοικητικÞ ΑγορÜ της ελληνιστικÞς ΕφÝσου. Βρισκüταν κοντÜ στο λιμÜνι και αποτελοýσε το εμπορικü κÝντρο της πüλης. Εßναι Ýνα τετρÜγωνο με πλευρÜ 111 μ., που περιβÜλλεται απü στοÝς, πßσω απü τις οποßες βρßσκονταν καταστÞματα και εργαστÞρια. Το συνολικü μÞκος κÜθε πλευρÜς εßναι 149,5 μ. Η ΑγορÜ προσεγγßζεται μÝσω της πýλης που αφιÝρωσαν δýο πλοýσιοι απελεýθεροι του Αυγοýστου, ο Μαζαßος και ο ΜιθριδÜτης, το 4 Þ 3 π.Χ., η οποßα κατÜ την Αρχαιüτητα ονομαζüταν Τρßοδος. Πρüκειται για μια αψßδα με τρεις εισüδους, στηριζüμενη σε ισχυροýς πεσσοýς και πλοýσια αρχιτεκτονικÞ διακüσμηση στην αψßδα και το επιστýλιο. ¹ταν αφιερωμÝνη στον αυτοκρÜτορα, τη γυναßκα του Λιβßα, την κüρη του Ιουλßα και το γαμπρü του Αγρßππα. Εκτüς απü την πýλη αυτÞ, στην ΑγορÜ υπÞρχαν δýο ακüμη εßσοδοι, μßα μνημειακÞ πýλη με πρüπυλο στη δυτικÞ πλευρÜ, üπου κατÝληγε η ΔυτικÞ Οδüς (διαστÜσεις 160 x 24 μ.), η οποßα πλαισιωνüταν απü δωρικÞ κιονοστοιχßα και μια αρκετÜ απλοýστερη στη βüρεια πλευρÜ. Ο κýριος οδικüς Üξονας στο σημεßο της Τριüδου διχαζüταν: ο Ýνας δρüμος οδηγοýσε στο λιμÜνι και στην ΠυγÝλα, ενþ ο Üλλος κατÝληγε, ακολουθþντας παραθαλÜσσια διαδρομÞ, στην Κορησσü. Το ΣτÜδιο, το οποßο Þταν χτισμÝνο εν μÝρει στους πρüποδες του üρους Πßον, θεωρεßται συνÞθως üτι αντικαθιστÜ κτßσμα της εποχÞς του ΛυσιμÜχου, αν και οι πρüσφατες Ýρευνες δεν απÝδωσαν στοιχεßα της ΕλληνιστικÞς περιüδου. Στη μορφÞ που σþζεται ανÜγεται στην περßοδο του ΝÝρωνα (54-68). ¸χει διαστÜσεις 230 x 30 μ. Στα ανατολικÜ ο στßβος εßναι στενüτερος, Ýνδειξη που θεωρεßται üτι πιστοποιεß την ýπαρξη αρÝνας για βßαια θεÜματα, κυρßως αγþνες μονομÜχων και Üγριων θηρßων. Σþζεται σε πολý κακÞ κατÜσταση: απü τις κερκßδες διατηροýνται μüνο οι απολÞξεις των υπüγειων περασμÜτων στις Üκρες του πετÜλου